پلاکت‌ها یا ترومبوسیت‌ها، قطعات کوچک و بی‌رنگ سلولی در خون ما هستند که لخته ایجاد می‌کنند و خونریزی را متوقف یا از آن جلوگیری می‌کنند. پلاکت‌ها در مغز استخوان ما، بافت اسفنج مانند داخل استخوان‌های ما ساخته می‌شوند. مغز استخوان حاوی سلول‌های بنیادی است که به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت تبدیل می‌شوند. پلاکت‌ها و سایر اجزای خون همیشه مورد نیاز هستند. اهدای این ماده ارزشمند حتی می‌تواند به نجات بیش از یک زندگی کمک کند.
پلاکت ها برای چه مواردی استفاده می شوند؟
پلاکت‌ها خونریزی بدن ما را کنترل می‌کنند، بنابراین می‌توانند برای زنده ماندن بیمار از جراحی‌هایی مانند پیوند عضو و همچنین مبارزه با سرطان، بیماری‌های مزمن و آسیب‌های تروماتیک ضروری باشند. پلاکت‌های اهداکننده به بیمارانی داده می‌شود که به اندازه کافی پلاکت ندارند، وضعیتی به نام ترومبوسیتوپنی یا زمانی رخ می‌دهد که پلاکت‌های فرد به درستی کار نمی‌کنند. افزایش تعداد پلاکت خون بیمار خطر خونریزی خطرناک یا حتی کشنده را کاهش می‌دهد.
چه چیزی باعث کاهش پلاکت می شود؟
تعداد کم پلاکت زمانی رخ می‌دهد که موارد زیر اتفاق بیافتد:
- مغز استخوان یک فرد آسیب دیده است و قادر به ساختن کافی پلاکت‌های خود نیست. این موضوع می‌تواند توسط برخی از سرطان‌ها مانند سرطان خون ایجاد شود و همچنین می‌تواند توسط درمان‌های تجویز شده برای سرطان ایجاد شود.
- پلاکت‌ها به دلیل خونریزی شدید، مانند یک آسیب تروماتیک یا در حین جراحی، از بین رفته‌اند.
- پلاکت‌ها در اثر بیماری‌های خودایمنی، برخی داروها، عفونت‌ها یا شرایط دیگر از بین رفته‌اند.
- طحال بیمار که جریان خون را فیلتر می‌کند، تعداد زیادی پلاکت را از بین می‌برد.
سرطان و پلاکت ها چه رابطه ای با یکدیگر دارند؟
شمارش پلاکت پایین یکی از عوارض جانبی اصلی درمان سرطان است. برخی از انواع شیمی درمانی می‌تواند به مغز استخوان آسیب برساند و تولید پلاکت را کاهش دهد. (این آسیب معمولا موقتی است.) در موارد دیگر، خود سرطان باعث ایجاد مشکل‌زا می‌شود. لوسمی و لنفوم می‌توانند به مغز استخوان حمله کنند و بدن بیمار را از تولید پلاکت‌های مورد نیاز خود باز دارند.
تعداد کم پلاکت نشانه چیست؟
خون از چندین نوع سلول تشکیل شده است که در مایعی به نام پلاسما شناور هستند. انواع سلول‌های خونی عبارتند از:
- سلول‌های قرمز خون
- گلبول‌های سفید خون
- پلاکت‌ها (همچنین ترومبوسیت نامیده می‌شود)
هنگامی که پوست شما آسیب می‌بیند یا بریده می‌شود، پلاکت‌ها روی هم جمع می‌شوند و برای جلوگیری از خونریزی لخته تشکیل می‌دهند. وقتی پلاکت کافی در خون خود ندارید، بدن شما نمی‌تواند لخته ایجاد کند.
تعداد کم پلاکت‌ها ترومبوسیتوپنی نامیده می‌شود. این وضعیت بسته به علت اصلی آن می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. برخی از افراد مبتلا به ترومبوسیتوپنی ممکن است هیچ علامتی را تجربه نکنند. در موارد شدیدتر، خونریزی غیرقابل کنترل می‌تواند منجر به مرگ شود.
ترومبوسیتوپنی می‌تواند توسط طیفی از عوامل مانند بارداری، شرایط پزشکی مانند لوسمی یا برخی داروها (مانند رقیق کننده‌های خون) ایجاد شود. در نتیجه، چندین گزینه درمانی برای ترومبوسیتوپنی وجود دارد که ممکن است بسته به علت اصلی بیماری متفاوت باشد.
علائم پایین بودن پلاکت چیست؟
اینکه آیا علائم ترومبوسیتوپنی را تجربه می‌کنید یا نه ممکن است به میزان کم پلاکت شما بستگی داشته باشد. اگر تعداد پلاکت پایینی دارید، ممکن است موارد زیر را تجربه کنید:
- کبودی‌های قرمز، بنفش یا قهوه‌ای که به آن پورپورا می‌گویند.
- راش با نقاط قرمز یا بنفش کوچک که پتشی نامیده می‌شود.
- خونریزی بینی
- خونریزی لثه
- خونریزی از زخم‌ها که برای مدت طولانی ادامه دارد یا به خودی خود متوقف نمی‌شود.
- خونریزی شدید قاعدگی
در موارد شدیدتر، ممکن است خونریزی داخلی داشته باشید. علائم عبارتند از:
- خون در مدفوع شما
- خون در ادرار شما
- استفراغ خونی یا بسیار تیره
اگر علائم خونریزی داخلی را تجربه کردید، فورا به پزشک مراجعه کنید. در موارد نادر، ترومبوسیتوپنی ممکن است منجر به خونریزی در مغز شما شود. اگر تعداد پلاکت کم دارید و سردرد یا مشکلات عصبی دارید با یک متخصص صحبت کنید.
دلایل کاهش تعداد پلاکت خون چیست؟
دلایل بالقوه بسیاری برای کاهش تعداد پلاکت‌ها وجود دارد، از جمله موارد زیر:
مشکلات مغز استخوان
مغز استخوان شما بافت اسفنجی داخل استخوان است که تمام اجزای خون از جمله پلاکت‌ها در آن تولید می‌شود. دلایل متعددی وجود دارد که چرا مغز استخوان یک فرد ممکن است پلاکت کافی ایجاد نکند، مانند:
- کم‌خونی آپلاستیک
- کمبود برخی ویتامین‌ها مانند ویتامین B۱۲، فولات و آهن
- عفونت‌های ویروسی، از جمله HIV، اپشتین بار، اوریون، سرخجه و آبله مرغان
- قرار گرفتن در معرض شیمی درمانی، پرتودرمانی یا مواد شیمیایی سمی
- مصرف بیش از حد الکل
- سیروز
- انواع خاصی از سرطان‌ها مانند لوسمی و لنفوم
- میلودیسپلازی
- شرایط ژنتیکی مانند سندرم‌های می-هگلین و ویسکوت-آلدریچ
تخریب پلاکت خون
پلاکت‌ها در افراد بدون ترومبوسیتوپنی حدود ۷-۱۰ روز زندگی می‌کنند. تعداد کم پلاکت‌ها می‌تواند نتیجه تخریب بیش از حد پلاکت‌های بدن باشد. برخی از دلایلی که بدن ممکن است پلاکت‌های خود را از بین ببرد عبارتند از:
- عوارض جانبی برخی داروها از جمله دیورتیک‌ها، برخی آنتی بیوتیک‌ها، رقیق کننده‌های خون و داروهای ضد تشنج
- یک طحال بزرگ شده
- اختلالات خود ایمنی مانند ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP)، لوپوس یا آرتریت روماتوئید
- بارداری، به خصوص در هفته‌های پایانی قبل از زایمان
- عفونت باکتریایی در خون
- شرایط جدی نادر مانند پورپورای ترومبوسیتوپنیک ترومبوتیک، سندرم اورمیک همولیتیک و انعقاد داخل عروقی منتشر
- عمل جراحی. پلاکت‌ها می‌توانند هنگام عبور از دستگاه‌هایی از بین بروند که برای جراحی بای پس یا انتقال خون و همچنین دریچه‌های قلب ساخته شده توسط انسان استفاده می‌شوند.
اگر فکر می‌کنید ممکن است علائم تعداد پلاکت پایین را تجربه کنید، با یک متخصص صحبت کنید. به خصوص اگر علائم جدی را مانند زخم یا بریدگی که خونریزی متوقف نمی‌شود، یا وجود خون در مدفوع یا ادرار تجربه می‌کنید. همچنین مهم است که اگر به دلیل شرایط پزشکی، سابقه خانوادگی یا دارو در معرض خطر ابتلا به ترومبوسیتوپنی هستید، به طور مرتب معاینه شوید.
چگونه تعداد کم پلاکت ها تشخیص داده می شود؟
در ادامه روش‌هایی را بیان می‌کنیم که به کمک آن تعداد کم پلاکت خون تشخیص داده می‌شود.
معاینه جسمی
اگر پزشک شما مشکوک به تعداد کم پلاکت باشد، ابتدا یک معاینه فیزیکی انجام می‌دهد. پزشک بدن شما را از نظر کبودی غیرمعمول یا شواهدی از پتشی (نقاط قرمز و بنفش کوچک) بررسی می‌کند که نشانه خونریزی مویرگی است که اغلب با تعداد کم پلاکت‌ها همراه است. همچنین پزشک شما ممکن است شکم شما را برای بررسی بزرگی طحال یا کبد احساس کند.
تاریخچه و پرونده پزشکی بیمار
همچنین پزشک شما ممکن است در مورد موارد زیر سؤال کند:
- اگر سابقه خانوادگی اختلالات خونریزی دارید.
- داروهایی که مصرف می‌کنید.
- مکمل‌های گیاهی که مصرف می‌کنید.
- الگوهای غذایی شما
- مصرف الکل و مصرف IV مواد مخدر
- روش‌های فعلی محافظت از جنسی
اگر تعداد پلاکت‌های شما پایین تشخیص داده شود، این اطلاعات می‌تواند به متخصص کمک کند تا وضعیت شما را به طور موثر درمان کند.
تست ها
چندین آزمایش خون، مغز استخوان و سونوگرافی وجود دارد که می‌تواند به پزشک شما در تشخیص این بیماری و تعیین علت زمینه‌ای کمک کند.
آزمایشات خون
برای تشخیص پایین بودن تعداد پلاکت‌ها، پزشک باید آزمایش شمارش کامل خون (CBC) را انجام دهد. این آزمایش اغلب با یک خون گیری ساده در بازوی شما انجام می‌شود.
آزمایش CBC تعداد سلول‌های خونی را در خون شما بررسی می‌کند. اگر تعداد پلاکت شما کمتر از آنچه که باید باشد، به پزشکتان اطلاع خواهد داد. تعداد پلاکت‌های معمولی بین ۱۵۰۰۰۰ تا ۴۵۰۰۰۰ پلاکت در هر میلی لیتر خون متغیر است. پزشک شما ممکن است آزمایش اسمیر خون را انجام دهد که خون شما را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند تا ببیند پلاکت‌ها چگونه به نظر می‌رسند.
همچنین ممکن است خون شما برای آنتی بادی پلاکتی آزمایش شود. این‌ها پروتئین‌هایی هستند که پلاکت‌ها را از بین می‌برند. آنتی بادی‌های پلاکتی می‌توانند به عنوان عارضه جانبی برخی داروها مانند هپارین یا به دلایل ناشناخته تولید شوند.
آزمایشات لخته شدن خون، از جمله زمان ترومبوپلاستین جزئی و زمان پروترومبین نیز ممکن است تجویز شود. این آزمایشات نیاز به نمونه خون شما دارند. مواد شیمیایی خاصی به نمونه اضافه می‌شود تا مشخص شود چه مدت طول می‌کشد تا خون شما لخته شود.
سونوگرافی
اگر پزشک شما مشکوک باشد که طحال شما بزرگ شده است، ممکن است سونوگرافی را تجویز کند. این تست از امواج صوتی برای ایجاد تصویری از طحال شما استفاده می‌کند.
آسپیراسیون مغز استخوان و بیوپسی
آزمایش مغز استخوان نیز ممکن است انجام شود. دو نوع آزمایش مغز استخوان وجود دارد: بیوپسی و آسپیراسیون. در برخی موارد، هر دو آزمایش ممکن است همزمان انجام شوند. در طی آسپیراسیون مغز استخوان، مقدار کمی از مغز استخوان از یکی از استخوان‌های شما خارج می‌شود. در بیوپسی مغز استخوان، نمونه‌ای از مغز استخوان هسته شما، معمولا از استخوان لگن برداشته می‌شود.
درمان کاهش تعداد پلاکت چیست؟
گزینه‌های درمانی برای تعداد کم پلاکت می‌تواند متفاوت باشد. پزشک یا متخصص شما درمان مناسب برای تعداد کم پلاکت‌ها را بر اساس علت زمینه‌ای و شدت بیماری شما تعیین می‌کند. اگر شرایط خفیف باشد، پزشک ممکن است به سادگی شما را تحت نظر داشته باشد. اگر تعداد پلاکت پایین شما شدیدتر باشد، ممکن است به درمان پزشکی نیاز داشته باشید. گزینه‌های درمانی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- انتقال خون یا پلاکت.
- تغییر داروهایی که باعث کاهش تعداد پلاکت می‌شوند.
- تجویز استروئیدها، گلوبولین ایمنی یا سایر داروهایی که سیستم ایمنی شما را سرکوب می‌کنند.
- جراحی برداشتن طحال.
مدیریت
اگر در معرض خطر ابتلا به تعداد کم پلاکت هستید، برنامه ریزی منظم برای ویزیت‌های پزشک به شما کمک می‌کند تا به علائم و نشانه‌های بالقوه توجه کنید. در مورد مکمل‌ها یا داروهایی که مصرف می‌کنید به پزشک خود اطلاع دهید. همچنین، توجه داشته باشید که برخی از داروهای مسکن بدون نسخه مانند ایبوپروفن و آسپرین می‌توانند خون شما را رقیق کنند.
در صورت امکان، از فعالیت‌هایی مانند ورزش‌های تماسی خودداری کنید که شما را در معرض خطر آسیب‌های خونریزی قرار می‌دهد یا در مورد اقدامات ایمنی با پزشک خود صحبت کنید. اگر طحال شما برداشته شده است، مراقب علائم احتمالی عفونت باشید زیرا برداشتن طحال می‌تواند خطر را افزایش دهد و اگر شروع به احساس بیماری یا تب کردید به دنبال مراقبت‌های پزشکی باشید.
غربالگری و پیشگیری از کاهش پلاکت خون
دلایل زیادی وجود دارد که پزشک شما ممکن است تعداد پلاکت پایین را بررسی کند. در برخی موارد، آزمایش خون معمول ممکن است نشان دهنده پایین بودن سطح بدن باشد. اگر به دلیل یک بیماری زمینه‌ای یا سابقه پزشکی در معرض خطر ابتلا به تعداد پلاکت پایین هستید، متخصص ممکن است اقدامات پیشگیرانه را به شما توصیه کند. این توصیه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- اجتناب از فعالیت‌هایی که خطر خونریزی یا کبودی زیاد دارند (مانند ورزش‌های تماسی).
- محدود کردن مصرف الکل.
- ایجاد تغییرات در رژیم غذایی.
- قطع یا تعویض داروهایی که بر پلاکت‌ها تأثیر می‌گذارند، از جمله آسپرین و ایبوپروفن.
- دریافت انواع خاصی از واکسن‌ها.
- اجتناب از مواد شیمیایی سمی.
عوارض تعداد پایین پلاکت خون
در صورت‌عدم درمان، تعداد کم پلاکت‌ها می‌تواند بسیار جدی باشد زیرا می‌تواند باعث خونریزی داخلی مغز یا روده شود. در بدترین موارد، این حتی ممکن است باعث مرگ شود. به همین دلیل است که اگر فکر می‌کنید ممکن است در معرض خطر باشید، ضروری است که به دنبال مراجعه به متخصص باشید.
سخن پایانی
در حالی که تعداد کم پلاکت ممکن است ترسناک به نظر برسد اما کارهای زیادی می‌توان برای پیشگیری و درمان این بیماری انجام داد. در برخی موارد، تنها درمان توصیه شده، نظارت بر آن است. با این حال، برخی از افراد با تعداد پلاکت پایین نیاز به درمان دارند. در بیشتر موارد، تعداد کم پلاکت‌ها با درمان علت زمینه‌ای برطرف می‌شود. اگر تعداد پلاکت پایینی دارید یا در معرض خطر ابتلا به آن هستید، متخصص می‌تواند با شما برای ایجاد یک برنامه پیشگیری یا درمان همکاری کند.